Şapka işareti, artık Türkçe’mizde, özellikle resmi yazışmalarda ‘maalesef’ kullanılmıyor. Zaten normalde, alfabemizde şapkalı harfler de yer almıyor. Türk Dil Kurumu sözlük uygulamasına girdiğimizde, örneğin arama kısmına hâl (yani durum, vaziyet anlamında) yazdığımızda, bize bu kelimenin anlamının ne olduğunu veriyor. Ancak bir de hal (sebze, meyve satılan, pazarlanan yer) kelimesini arattığımızda, farklı bir kelimenin anlamını bize veriyor. Her ikisi de doğru: ancak biz genellikle düz yazı yazarken veya haberlerde “halimiz duman” derken, düzeltme işareti yani şapka işareti olmadan yazıyoruz. Yani aslında Türkçe’de şapka olarak bilinen düzeltme işareti kaldırılmadı ancak günümüzde kullanılmıyor, neden?
Bunun bir çok sebebi olabilir ancak ülkemizde Türkçe denilince akla gelen ilk kurum Türk Dil Kurumu. Bu kurumun, “düzeltme işareti kaldırıldı mı?” gibi sorulara verdiği resmi bir cevap var mı bilemiyorum ancak Türk Dil Kurumu’nun (TDK), düzeltme işaretini kaldırmadığı, sadece kullanımını daralttığını söyleyebiliriz. 2000’li yılların başında yayımlanan TDK Yazım Kılavuzu’nda, yalnızca anlam karışıklığını önlemek amacıyla kullanılması önerilmiş; yani keyfi veya alışkanlıkla değil, zorunluysa kullanın denilmişti.
Türkçe’de Şapka İşareti kaldırıldı mı?
Bunun yanında teyit.org adlı sitede de tarihi biraz eski olsa da konu hakkında yayımlanan “Türkçe’de şapka işaretinin kullanımı kalktı mı?” başlıklı yazıda kısaca “Türk Dil Kurumu (TDK) Uzmanlar Bölümü’yle yaptığımız görüşmede 1932’den bu yana yayınlanan ve 24 baskısı bulunan TDK Yazım Kılavuzu’nun hiçbirinde düzeltme işaretinin kaldırılmasına yönelik bir karar alınmadığı ifade edildi. Görüştüğümüz TDK uzmanı Teyit’e bu bilginin neden bu kadar yanlış yayıldığını anlayamadığını da ekledi.” ifadelerine yer verilmiş. Yani şapka yani düzeltme işareti resmen kaldırılmadı, ama pratikte nadiren kullanılıyor. Yine de bazı kelimelerde anlam karışıklığını önlemek için hâlâ gerekli ve doğru Türkçeye özen gösteren metinlerde tercih ediliyor. Okuduğum en son kitaplardan olan “Türk İdari Teşkilatı Tarihi” adlı kitapta, şapka işareti olan birçok kelime vardı.
Yine aynı haberin devamında “2004 yılında kaldırıldığına ilişkin tartışmaların çıkma nedeni ise TDK’nın 2005 yılında yayımlanacak İmla Kılavuzu’nda Batı dillerinden Türkçe’ye giren “Plaket, lahana, flama, plaj, klarnet, plastik, klavye ve plan” gibi kelimelerin şapka işareti olmaksızın yayınlanacak olmasıydı. Düzeltme işaretinin, Arapça ve Farsça’dan Türkçe’ye giren kelimelerde ise kullanılmaya devam edeceği bu tartışmalar sırasında ifade edilmişti.” ifadelerine yer verildiği görülüyor.
Bütün bunlar bize şunu söylüyor: şapkalı kelimelerin kullanımı günden güne azalmış, derslerde veya haberlerde veya yazınlarda çok fazla kullanılmamış, bu da günden güne şapkalı kelimelerin düz bir şekilde kullanılmasına neden olmuş. Eh, kötü haber bu! Bu arada 1932’den bu yana yayınlanan ve 24 baskısı bulunan TDK yazım kılavuzlarının hiçbirinde bu yönde bir ibare yer almadığını da yine aynı haberden öğreniyoruz.
Türkçe’de düzeltme imi yani şapka işareti nasıl kullanılır?
Aslında Türkçe’de yazılışları aynı ama anlamları ve söylenişleri farklı kelimeleri ayırt etmek için kelimelerde yer alan bazı harflerin üzerinde şapka işareti (^) kullanılıyor. Şapka işaretinin klavyede nasıl yapılacağı, özellikle günümüzde pek bilinmiyor ve bu yüzden google gibi arama motorlarına girip nasıl yapacağını öğrenmeye çalışıyor. Eğer siz de örneğin “Klavyede şapkalı a işareti yapamıyorum” diyenlerdenseniz, size klavyede şapkalı harf nasıl yapılır öğretmeye çalışacağım:
Klavye üzerinde bulunan tuşlar aracılığıyla bilgisayarda şapka işareti yapmak aslında çok basittir. Biz şimdi a veya A kelimesinin â veya  harfinin nasıl yapılacağını öğrenelim. Klavye yardımıyla şapkalı a işaretini yapmak için birkaç yöntem kullanılır ve klavye çeşidine göre farklı tuş kombinasyonları kullanmak gerekir (Aynı yöntemi benzer tuş kombinasyonunu kullanıp e ya da i gibi harfleri tuşlayarak ê ya da î gibi harfler elde edebilirsiniz, unutmayın!).
- Klavyede şapkalı a yapmak için öncelikle shift tuşu ile üst sıradaki 3 tuşuna aynı anda basın. Daha sonra a harfini tuşladığınızda şapkalı a yani â yazılacaktır. Büyük şapkalı A (Â) ise Caps Lock kilidi açıldıktan sonra, shift + 3 + a tuşlarına aynı anda basılarak yapılır. Buradaki 3, num lock kısmındaki numaralar arasında bulunan 3 değil, resimde görüldüğü gibi üst kısımda bulunan ve yanında bazı klavyelerde ^ ve bazı klavyelerde # işareti bulunan 3 numarasıdır. Dikkat edin, karıştırmayın!
Bunların yanında hiç kullanmanızı önermediğim, ezberlemeniz gerekecek bir yol da var: Bunun için Num Lock tuşlarını kullanmanız gerekiyor. Örneğin;
- Klavyenin “Alt” yazılı tuşuna basılı tutarak 0226 yazarsanız küçük â harfini elde edersiniz.
- Klavyenin “Alt” yazılı tuşuna basılı tutarak 0194 yazarsanız büyük  harfini elde edersiniz.
Bu arada, şapkalı harfleri telefon üzerinde yapmak daha basit. iPhone ve Android veya farklı işletim sistemine sahip telefonlarda şapkalı bir kelime yazmak isterseniz (örneğin a harfini kullanalım yine), klavyedeki a harfinin üzerine basılıp yumuşak a harfine (â) dokunularak yapabilirsiniz, bu kadar basit!
Peki, dilimizde düzeltme işareti yani şapka neden harfler üzerinde kullanılıyor, biliyor musunuz?
Düzeltme işaretinin kullanılacağı yerler TDK tarafından aşağıdaki gibi gösterilmiştir:
1. Yazılışları bir, anlamları ve söylenişleri ayrı olan kelimeleri ayırt etmek için okunuşları uzun olan ünlülerin üzerine konur: adem (yokluk), âdem (insan); adet (sayı), âdet (gelenek, alışkanlık); alem (bayrak), âlem (dünya, evren); aşık (eklem kemiği), âşık (vurgun, tutkun); hal (sebze, meyve vb. satılan yer), hâl (durum, vaziyet); hala (babanın kız kardeşi), hâlâ (henüz); rahim (esirgeme), rahîm (koruyan, acıyan); şura (şu yer), şûra (danışma kurulu) vb.
UYARI: Katil (<katl = öldürme) ve kadir (<kadr = değer) kelimeleriyle karışma olasılığı olduğu hâlde katil (ka:til = öldüren) ve kadir (ka:dir = güçlü)kelimelerinin düzeltme işareti konmadan yazılması yaygınlaşmıştır.
2. Arapça ve Farsçadan dilimize giren birtakım kelimelerle özel adlarda bulunan ince g, k ünsüzlerinden sonra gelen a ve u ünlüleri üzerine konur: dergâh, gâvur, karargâh, tezgâh, yadigâr, Nigâr; dükkân, hikâye, kâfir, kâğıt, Hakkâri, Kâzım; gülgûn, merzengûş; mahkûm, mezkûr, sükûn, sükût vb.Kişi ve yer adlarında ince l ünsüzünden sonra gelen a ve u ünlüleri de düzeltme işareti ile yazılır: Halûk, Lâle, Nalân; Balâ, Elâzığ, İslâhiye, Lâdik, Lâpseki, Selânik vb.
3. Nispet ekinin, belirtme durumu ve iyelik ekiyle karışmasını önlemek için kullanılır: (Türk) askeri ve askerî (okul), (İslam) dini ve dinî (bilgiler), (fizik) ilmi ve ilmî (tartışmalar), (Atatürk’ün) resmi ve resmî (kuruluşlar) vb.
Nispet eki alan kelimelere Türkçe ekler getirildiğinde düzeltme işareti olduğu gibi kalır: millîleştirmek, millîlik, resmîleştirmek, resmîlik vb.
Bu bilgileri de TDK’nın Düzeltme İşareti başlıklı yazısından aldık, kontrol edebilirsiniz.
Sesli harflerin alt + numara kombinasyonu için aşağıdakileri kullanabilirsiniz. Tüm harfler için olanı ben bulamadım, bu yüzden yukarıdaki basit “shift + 3 + şapka koymak istediğiniz harf” tuş kombinasyonunu kullanmanızı öneriyorum:
| İnceltme vurgulu büyük harfli sesli harf | Tuş |
|---|---|
| Â | Alt+0194 |
| Ê | Alt+0202 |
| Î | Alt+0206 |
| Ô | Alt+0212 |
| Û | Alt+0219 |
| İnceltme vurgulu küçük harfli sesli harf | Tuş |
|---|---|
| â | Alt+0226 |
| ê | Alt+0234 |
| î | Alt+0238 |
| ô | Alt+0244 |
| û | Alt+0251 |
Yukarıdaki tuş kombinasyonlarını yeni outlook üzerinde de kullanabilirsiniz. Linux işletim sistemlerinde nasıl olduğunu ise bilmiyorum, bilenler yazabilir, muhtemelen aynıdır. Word gibi ofis uygulamaları üzerinde de “simge ekle” seçeneğine tıkladığınızda (Word üzerinde arama kısmına “simge” yazdığınızda çıkar) veya “ekle” seçeneğine tıklayıp “simge ekle” kısmına geldiğinizde (bu kısımda iki farklı simge var biri görsel anlamında simgeler diğeri ise harfler anlamında simgedir) açılan kısımdan bulabilirsiniz. Bunu da şapka işareti anlamında eklemiş olayım.
İyi eğlenceler. :)